پوهاندعبدالرحیم امید؛ استاد دانشگاه
در پدید آمدن شهر باستانی هرات عوامل متعدد دخیل بوده است. دریای هریرود و موقعیت آن با در نظر گرفتن اراضی وسیع اطراف و نهرهای که ازآن کشیده شده است برای پدید آمدن موضع شهری درمحل کنونی هرات خیلی ها موثر بوده است.
نقش شبکه آبیاری در ایجاد شهرها بسیارمهم میباشد. در کشورهای که دارای دریاهای بزرگ اند. بصورت عموم شهرهای منظم در سواحل آن اعمار گردیده و به ندرت شهرهای باستانی رامیتوان یافت که در ساحل دریاها ایجاد و توسعه نیافته باشد.
حوزه مرکزی باجلگه هریرود که از دره کم عرض بین سیاه کوه و سفید کوه در شرق از حصه چشت و غورات آغاز میگردد و جانب غرب الی غوریان در شمال و جنوب دریای هریرود امتداد دارد. مهم ترین پیداوار این منطقه را گندم، برنج و میوه تشکیل میدهد. شهرباستانی هرات تقریبا در وسط این منطقه در بین جلگه وسیع بشکل دایره وی اخذ موقعیت نموده است.مساعدت اقلیم و خاک بصورت وسیع وادی هیریرود نیز در پدید آمدن موضوع شهری هرات اثر بارز داشته است .
موقعیت جغرافیایی شهر هرات طوریست که چه در زمان سابق و چه در حالت فعلی از لحاظ خطوط مواصلاتی حایز اهمیت خاص بوده است. چنانچه هرات در مسیر راه ابریشم که چین را به ممالک اروپا یی شرقی مرتبط می ساخت واقع بوده و از نگاه مرکزیت و پیداوار تجارتی اهمیت فوق العاده داشت و قافله های بزرگ و متعدد تجارتی دیگر مانند راه های آبی وغیره، انکشاف نیافته بود اکنون نیز شهر هرات در موقعیتی قرار دارد که از طرف شمال غرب به ایران توسط خطوط مواصلاتی عصری ارتباط پیدا میکند و هم بداخل افغانستان از طرف شرق به ولایت بادغیس و فاریاب و غورات وا زطرف جنوب به فراه، کندهار، غزنی وکابل توسط سرک و توسط شاهراه (پخته وکانگریتی) وصل میشود. بنابرآن هرات از نگاه خطوط مواصلاتی همان طوریکه در قرون اولی و قرون وسطی حایز اهمیت بوده و بحیث چهار راه شناخته می شد امروز نیز این حیثیت را دارا می باشد و نقطه اتصال شاه راهای بین افغانستان و ایران و همچنان افغانستان و اتحاد شوروی سابق را تشکیل میدهد. سرک اسلام قلعه و هرات که بصورت عصری درسال 1345 تمدید یافت درحقیقت خط اتصال هرات و مشهد است (طول این سرک 124 کیلو متر) این خط مواصلاتی نه تنها از لحاظ اقتصادی مهم است بلکه از لحاظ اجتماعی و کلتوری نیز حایز اهمیت است. این خط مواصلاتی یک قسمت از شاه راه آسیایی را احتوا میکند.
شاهراه تورغندی، هرات که به صورت عصری اعمار شده و کار تعمیر آن در سال 1345 به اتمام رسیده مشکلات و موانع طبیعی را از بین برده تجارت و مبادلات بین اتحاد شوروی و افغانستان را توسعه بخشیده است.
علاوتآ شرایط سهل سفر بین منطقه تورغندی و سایر نقاط مربوطه آنرا باهرات و نواحی اطراف آن باعث گردیده و تماس کلتوری و اجتماعی بین مردم را زیادتر ساخته است .
موقعیت سوق الجیشی هرات درگذشته هم ازعوامل مهم دیگر بود که در پدید آمدن و توسعه شهری هرات اثر بارز و عمده داشت از همین جهت بود که در زمان باستان جهان گشایان چون هخامنشی های فارس، اسکندر مقدونی، اعراب، چنگیز، ناپلیون وغیره متوجه این نقطه بوده وتصرف آنرا کلید فتح سایر نقاط معمور می دانستند و از تسخیر آن لحظه ای فروگذاشت نمی کردند.
طوریکه قبلاذکرشدموقعیت سوق الجیشی این نقطه درزمان سابق که جزراه زمینی دیگر راه ای وجود نداشت حایز اهمیت بود در قرون معاصر نیز این منطقه با وجود راه بحری و هوایی باز هم هرات کمال اهمیت را دارا میباشد. زمانیکه ناپلیون به مستعمره جویی اقدام نموده وبرای ازبین بردن حریف مقتدر خود (انگلیس) میخواست بر هندوستان حمله کرده وآنرا تصاحب نماید با این عقیده رسیده بود که این جز ازطریق ایران ،افغانستان ویا روسیه تحقق پذیرفته نمی توانست. درغیرآن قدرت بحری انگلیس خیلی زیاد قوی بود بنا برآن ناپلیون به منظور تسخیر هند تصرف هرات راشرط حتمی پنداشت وسیر حرکت خود راهرات، کندها، سپین بولدک، بلوچستان وبلاخره هند تعیین نمود اما نقشه وی جنبه عملی بخود نگرفت.
روسیه تزاری نیز به تاسی ازاین مفکوره که به آبهای گرم هند دسترسی پیدا کند درنظرداشت تا هرات را تصرف نماید زیرا ازنظرآنها هرات دروازه هند محسوب می شد.
به نظرسیاست مداران انگلیس درمورد اهمیت استرتیژیکی هرات هرگاه دشمن بتواند هرات را با قوای کافی نظامی از آن خود سازد قشون انگلیس بدون اینکه مرمی توپی را پرتاب کند خود رامغلوب خواهد یافت.
همچنان انگلیس ها در روزنامه تایمزلندن شماره ششم سال 1878می نویسدهرات در راس یک مثلث سوق الجیشی موقعیت دارد که در دو راس دیگر آنرا قندهار و کابل تشکیل میدهد. هرگاه هرات وجود نمی داشت مثلث استراتیژیکی افغانستان بوجود آمده نمی توانست ازهمین جهت است که درصفحات تاریخ هرات را نقطه اتکاه قبول کرده اند ازهمین بود که با یست درهمچویک نقطه مهم یک شهرمانند هرات تاسیس می یافت. شهرهرات با داشتن تجارت فعال یک حوزه مهم تجارتی هریرود را تشکیل میدهد. پیداوارطبیعی آن مانند پشم، پوست قره قل، قالین، پنبه، پسته، گوشت وغیره که ازمنابع مهم زراعتی آن حوزه بشمارمیرود تماما درشهرهرات متمرکزشده وسپس درداخل وخارج مورد تبادله قرارمیگیرد. علاوتا نمایندگان تجارتی ازمنطقه وحتی ازتمام شهرهای عمده افغانستان درشهرهرات فعالیت دارند که باعث انکشاف شهرهرات گردیده است .
نقش اداری نیزدرانکشاف شهرهرات ارزنده بوده وباعث تجمع نفوس، وسعت شهروازدیاد عمرانات گردیده است. زیراشهرهرات از زمان باستان بنابراهمیت منطقه بحیث مرکزاداری شناخته شده بطوریکه در زمان تیموریان وسلسله ترک حتی بحیث پایتخت تعیین گردیده بود. مراکزاداری وپایتخت هاباعث پدیدآمدن هنر به، صنعت، تجارت، انکشاف تعلیم وتربیه وغیره میگردد. به همین لحاظ شهرهرات درزمان تیموریان وآل کرت وهمچنان درسایردوره ها بنا برمرکزاداری بودن درتمام ساحات رشد قابل ملاحظه نمود. هرات نسبت به داشتن آثار وآبدات تاریخی ازنگاه سیاحت (توریستکی) نیزحایزاهمیت می باشد.
ادامه دارد…